دوهفته نامه باختر زمین
سیاسی،اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی وورزشیدوهفته نامه باختر زمین
سیاسی،اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی وورزشیروابط اقتصادی ایران و روسیه؛ چشم انداز آینده، فرصت ها و موانع
فراتاب: حجم تجارت خارجی بین ایران و روسیه در پیرامون 1-3 میلیارد دلار
در سال در نوسان بوده است. مقدار صادرات ایران به روسیه در سالهای مختلف
هیچگاه به یک میلیارد دلار نرسیده است. با در نظر گرفتن اینکه مقدار صادرات
ایران به افغانستان حدود 3-4 میلیارد دلار و عراق بیش از 6 میلیارد دلار
بوده، روسیه به عنوان بزرگترین همسایه ایران سهم کمتری در مقایسه با دیگر
همسایگان ایران دارد. بنابراین معین است که بازار روسیه برای کالاهای ایران
محدود بوده و مازاد بر مصرف کشور در بازارهای دیگری که طی سالیان دراز از
ثبات نسبی برخوردار بوده صادر می شده است. روسیه و ایران هر دو کشورهای
صادر کننده نفت و انرژی هستند. به همین سبب اقتصاد آنان نسبت به هم تکمیل
کننده (اکمالی) نیست. سهم نفت در اقتصاد هر دو کشور کشور بیش از 50 درصد
است.
با نگاهی به حجم تجارت دو کشور می توان دریافت که تجارت خارجی
دو کشور در سطح قابل قبولی نیست. مقامات هر دو کشور بر این باورند که با
وجود محدودیتها، ظرفیتهایی خالی برای توسعه همکاری ها وجود دارد. صادرات
ایران به روسیه در سال 1393 برابر 286 میلیون دلار بوده که 78/0% از کل
صادرات ایران را تشکیل می دهد. سهم ایران از کل واردات روسیه 09/0% (نه صدم
درصد) بوده است. روسیه در سال 2014 حدود 308 میلیارد دلار کالا وارد کرده
است که 13% آن را محصولات کشاورزی تشکیل می دهد. در سال 1383 (ده سال قبل)
صادرات ایران به روسیه 177 میلیون دلار بود که سهمی برابر2/0% (دو دهم
درصد) از کل صادرات ایران به روسیه را تشکیل می داد. در سال 1393 کل مقدار
صادرات ایران نسبت به سال 1383 تقریبا به نصف کاهش یافته است در حالی که طی
این ده سال صادرات ایران به روسیه حدود 60% افزایش داشته است.
اکنون
روسیه نیازمند واردات بیشتری کالا به ویژه خوراکی از ایران است. ایران
چگونه می تواند سهم کمتر از یک درصدی خود در بازار روسیه را افزایش دهد؟
برای تامین نیازهای روسیه فرضهای زیر پیش روست:
الف
- این کالاها بر اساس فرض بالا باید از بازارهای دیگری که ایران در بین
شرکای تجاری خود در جهان دارد به سمت روسیه تغییر جهت صادراتی بدهند و این
به معنای آن است که بازارهای قبلی کنار گذاشته شده و به بازارهای جدیدی که
روسیه بروی ایران گشوده است میل کند. بازرگانانی که تمایل به تغییر شرکای
خود داشته باشند و بخواهند روسیه را به عنوان جایگزین بپذیرند، باید
شناسایی و برای صادرات آماده شوند. اتاق مشترک ایران و روسیه یک بازار
انحصاری برای تجارت با روسیه دارد. تغییر این ساختار نیز ضروری به نظر می
رسد.
ب- روش دیگر افزایش صادرات، ایجاد ظرفیتهای جدید در بخش تولید
است که علاوه بر تامین نیازهای داخلی مازادی برای صادرت به روسیه داشته
باشد. روند افزایش تولید نیازمند سرمایه گذاری و برنامه ریزی است که به
زمان نیاز دارد که در بخش زراعت کوتاه مدت و در بخش باغداری و دامپروری
زمان بر خواهد بود.
ج - در بخش تولیدات صنعتی و معدنی نیز تامین
نیازهایی که ایران توانایی تامین آن را دارد نیازمند بررسی، شناسایی،
برنامه ریزی و سرمایه گذاری است.
همکاری های فیمابین
منافع
روسیه در تقویت هرچه بیشتر روند منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای، بهبود ثبات
منطقه‌ای و همچنین ارتقاء و توسعه همکاری‌های چندجانبه با ایران قرار دارد.
در این میان منافع مختلفی همچون منافع مرتبط با حوزه انرژی و یا بخش‌های
صنعتی نظامی، سیاست روسیه در قبال ایران را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
تجربیات گذشته نشان می‌دهند در حالی که منافعی از این دست می‌توانند بر
موضع مسکو در قبال ایران تأثیرگذار باشند اما با این حال چندان تعیین‌کننده
نیستند. علاوه بر این، روسیه ناچار است تا منافع سایر بازیگران منطقه‌ای
را نیز در نظر داشته باشد.
توسعه روابط تجاری بین ایران و روسیه نیازمند ایجاد شرایطی مناسب است. این شرایط عبارتند از:
بانک و بیمه
ساختارهای
بانکی و بیمه ای روسیه دارای ویژگی های مخصوص است که برای فعالیت
صادرکننده ایرانی مناسب نبوده است و به همین سبب سطح مناسبات تجاری توسعه
مورد انتظار را نداشته و موجی بوجود مدن انحصار در این بازر شده است. زبان
روسیه نیز مزید بر علت بوده که ورود فعالان جدید را با محدودیت مواجه می
کند.
همچنین با توجه به اینکه روسیه معادل کل صادرات غیرنفتی
ایران، واردات مواد غذایی از سراسر دنیا دارد بنابراین می‌توان به عنوان
بازاری بزرگ و جذاب، در این کشور فرصتی مهیا کرد تا بتوان صادرات ایران را
نیز به جهشی مناسب رساند.
روسیه حجم بالایی از محصولات کشاورزی و
مواد غذایی را وارد می کند و یکی از بزرگترین وارد کننده این نوع کالا در
جهان است. مبادلات تجاری ایران و روسیه، به دلیل وجود تعرفه‌های بالای
واردات و صادرات در این کشور، نبود خط پروازی و حمل و نقل دریایی مناسب بین
ایران و روسیه و متفاوت بودن استانداردها برای صادرات محصولاتی مانند
انواع دام، ماهی، میوه و سبزی‌ها رفت‌وآمدها برای ایجاد تفاهمنامه مشترک و
امضای پروتکل هنوز به سطح مطلوبی دست نرسیده است.
شناخت بازار
برای
توسعه روابط بازرگانی نیاز به بازرایابی و شناخت بازار دارد. برگزاری
نمایشگاههای تجاری صنعتی ایران در روسیه و روسیه در ایران و معرفی ظرفیتها و
توانهای تولیدی هر دو طرف به یکدیگر باید با جدیت دنبال شود. ایجاد
پایگاههای اطلاع رسانی به زبانهای روسی و فارسی برای معرفی بازارها و
تولیدات و استانداردسازی کالا بسیاری ضروری است.
در زمینه های مبادلات پولی و معاملات با روبل و ریال نیز اقدامتی در حال انجام است.
موانع گسترش روابط همه جانب ایران با روسیه
نبود ارتباط ریلی
عرض
راه آهن کشورهای CIS با استانداردهای بین المللی هماهنگ نیست. این را آهن
دارای ریلهایی با عرض 1524 میلی متر بود که ابتدا در بریتانیا و سپس در
ایالات متحده بکار گرفته شده بود. که بعد ها به «گیج روسی» معروف شد. بعد
ها عرض آن به 1520 میلی متر تغییر داده و راه آهن روسی نامیده شد. اکنون
این عرض ریلی در کشورهای مستقل مشترک المنافع، جمهوری های بالتیک و گرجستان
و هم چنین مغولستان و فنلاند مورد استفاده قرار می گیرد. راه آهن ایران در
نقطه اتصال به این راه آهن در منطقه سرخس ناگزیر به تغییر بوژی قطارهای
وارداتی بود که برای تغییر بوژی زمان زیادی صرف می شد. ولی با احداث خطوط
هم عرض در منطقه آزاد سرخس و ورود قطارهای وارداتی تا داخل محوطه منطقه
آزاد سرخس از مشکلات تا حدودی کاسته شده است.
راه آهن غیر استاندارد در دوره شوروی از نظر استراتژیک کارکرد خوبی داشت و امکان استفاده از آن برای دشمنان شوروی امکان پذیر نبود.
راه
آهن (با عرض 1524 میلی متری) بخش جنوبی روسیه در امتداد سواحل غربی دریای
خزر تا شهر بندری دربند تا مرز جمهوری آذربایجان ادامه دارد که از این طریق
با اتصال به راه آهن جمهوری آذربایجان تا شهر مرزی آستارا امتداد دارد.
زیرساختهای لازم برای اتصال راه آهن ایران به این شبکه در آستارا فراهم شده
است که پس از تکمیل راه آهن قزوین-رشت-انزلی-آستارا ارتباط ریلی ایران با
روسیه فراهم خواهد شد. اکنون روسیه با 128 هزار کیلومتر طول راه آهن
توانایی اتصال به راه آهن ایران از طریق قزافقستان را نیز داراست. با
افتتاح خط آهن شرق دریای خزر راه آهن ایران از طریق گرگان به راه آهن
ترکمنستان و سپس قزاقستان می تواند با بهره گیری از راه آهن ماورای خزر
قزاقستان ایران می تواند به شبکه راه آهن روسیه بپیوندد.
تا پیش از
فروپاشی اتحاد شوروی راه آهن ایران در جلفا با راه آهن قفقاز و از آن طریق
با راه آهن سراسری اتحاد شوروی ارتباط داشت. پس از آغاز درگیری های
ارمنستان با جمهوری آذربایجان بر سر مساله قره باغ از آغاز سال 1988 این
راه آهن مسدود شده و از کارایی خارج شد که تا کنون نیز ادامه دارد.
بر
اساس اطلاع، جمهوری آذربایجان پایانه راه آهن خود را که حدود 6 کیلومتر از
نقطه مرزی با ایران فاصله دارد، به هزینه ادامه خواهد داد. هم چنین از
نقطه مرزی 5/2 کیلومتر ریل گذاری در خاک ایران از نقطه مرزی تا بارانداز
باغچه سرای در محدوده شهر آستارا از سوی جمهوری آذربایجان با هزینه ایران
انجام خواهد گرفت که در آنجا ترمینال بار ایجاد و بارها با راه آهن تا
اتصال به خطوط راه آهن روسیه و اروپا انجام خواهد گرفت.
محدودیت حمل و نقل در دریای خزر
بخش
مهمی از مبادلات تجاری ایران با روسیه از طریق بنادر دریای خزر صورت می
گیرد. کشتی های باری دو طرف برای حمل محموله های خشک ساماندهی شده اند ولی
برای حمل موادغذایی فاسد شدنی کشتی های سردخانه دار و یخچالدار موجود نیست.
بنابراین امکان صادرات موادغذایی فاسد شدنی از ایران به روسیه از طریق
دریای خزر ممکن نیست. بنابراین از طریق راههای دریایی آبهای آزاد این
محموله ها می تواند حمل شود. طبیعی است که هزینه حمل در مسیری طولانی امکان
رقابت کمتری دارد. زیرا بهره گیری از راههای دریایی از طریق خلیح
فارس-دریای عمان- دریا عرب- تنگه باب المندب-دریای سیاه-کانال سوئز-دریای
مدیترانه- تنگه داردانل-دریای مرمره- تنگه بسفر- دریای سیاه و رسیدن به
بنادر روسیه در دریای سیاه و حمل مواد عذایی از ایران تا روسیه هزینه تمام
شده را بالا می برد.
راه زمینی آستارا- دربند
راه
ارتباطی زمینی بین ایران با روسیه با گذر از آستارا به خاک جمهوری
آذربایجان و از طریق باکو تا شهر مرزی دربند در جمهوری داغستان از فدراسیون
روسیه امکان پذیر است. محدودیت این راه بیشتر به پلیس جمهوری آذربایجان
مربوط می شود که امکان تردد آسان و سالم را دچار اخلال می کند. رشوه و فساد
در بین پلیس جمهوری آذربایجان امری عادی است که رانندگان کامیونها به ویژه
کامیونهای ایرانی را با دشواری مواجه می کند و رانندگان علاقه ای به حرکت
در این مسیر را ندارند. مساله دیگر مقررات دشوار عبور از این مرز به روسیه
نیز برای کامیونهای ایرانی وجود دارد. اگرچه گزارش شده است که این راه به
روی کامیونهای ایرانی باز است.
برای تسهیل در این زمینه فعالیتهایی
صورت گرفته است. در سال 1391 مقرر شده بود که تسهیلاتی برای عبور و مرور
کامیونهای ایرانی از این مسیر فراهم شود. ولی عدم آشنایی رانندگان ایرانی
به زبان روسی عبور و مرور آنان را در گمرکات روسی و مسیر راهها با دشواری
روبرو می سازد.
در عین حال فدراسیون روسیه به شدت خواهان توسعه
مناسبات تجاری – اقتصادی با ایران است. برای روسیه تاثیر اقتصادی حاصل از
صادرات کالاهای صنعتی روسیه به ایران و ارایه خدمات به شکل زیر تبیین می
شود:
تاثیرگذاری بر قیمتهای جهانی انرژی. روسیه، ایران و ونزوئلا
دارای 32،4% ذخایر نفت جهان و 38،6% ذخایر گاز جهان هستند (طبق آمار بریتیش
پترولیوم در ژوئن سال 2013 میلادی). اتحادیه اقتصادی سه دولت می تواند
قیمت نفت را که از نظر استراتژیک برای روسیه خیلی مهم است، همتراز با
کشورهای عضو اوپک کند.
رشد تولید ناخالص داخلی و مدرن سازی شاخه صنعت کشور.
رشد صادرات غیرنفتی مطابق با برنامههای دولت فدراسیون روسیه
ورود
شرکتهای روسی به حوزه خلیج فارس با امکان تحقق پروژههای زیرساختی مشترک
در جنوب ایران. بنادر خلیج فارس یکی از بهترین نقاط برای صادرات کالاهای
غیرنفتی روسیه به کشورهای آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه و خاور نزدیک
است[1].
حضور در بازار روسیه و صادرات مواد غذایی و محصولات
کشاورزی به این کشور جزو برنامههای جدیدی است که البته روسیه نیز خواهان
این روابط است.
گسترش روابط تجاری بین ایران و روسیه در شرایط کنونی از هر دو سو مورد تاکید قرار گرفته است.
روسیه
علاقه مند است که جمهوری اسلامی ایران با پیوستن به اتحادیه اقتصادی
اوراسایی ضمن کمک به روسیه در گسترش این اتحادیه اقتصادی برای تفوق بر
شرایط اقتصادی بحرانی روسیه، از ترجیحات تجاری این اتحادی برخوردار شود.
مذاکراتی در این زمینه انجام و مقدمات همکاری ایران با این اتحادیه در حال
پیگیری است.
برای توسعه روابط تجاری انجام اقدامات زیر و پیگیری آن تا حصول نتیجه ضروری می نماید.
این موارد برای ایران و روسیه بطور مشخص عبارتند از:
الف- ایران
بازنگری در ترکیب اعضا و ساختار کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی ایران-روسیه برای تطبیق با شرایط موجود.
ایجاد
تحول در اتاق مشترک بازرگانی ایران- روسیه و پایان دادن به انحصار تجاری
با پذیرش اعضای جدید در ساختاری بهینه در پاسخگویی به گسترش فعالیتهای
تجاری فیمابین.
تشکیل کنسرسیوم صادراتی برای استانداردسازی کالاهای
صادراتی و ایجاد تشکل صادراتی و ساماندهی به صادرات و جلوگیری از صادرات
کالاهای غیر استاندارد و خارج از این چارچوب
ب - روسیه:
حذف
یا کاهش قابل توجه تعرفه برای کالاهای صادراتی ایران به روسیه برای کاهش
هزینه های صادراتی و بالابردن قدرت رقابیتی کالاهای صادراتی ایرانی و ایجاد
جذابیت بازار برای فعالان اقتصادی ایرانی
ایجاد تسهیلات گمرکی برای
امکان تردد روان و آسان کامیونهای ایرانی برای حمل بار به مقاصد شهرهای
روسیه با گذر از مرز زمینی جمهوری آذربایجان-داغستان
تسهیل در صدور ویزا برای بازرگانان و رانندگان کامیونها و نهادینه کرئدن این نوع اقدامات در پاسخگویی به افزایش روابط بازرگانی
ایران و روسیه تواما
کوشش پیگیر برای حل مناسبات مبادلات پولی و برقراری روندهای مناسب بانکی با ایجاد بانکهای مشترک
ادامه مذاکرات همکاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی
تاسیس سایتهای اطلاع رسانی بازار به دو زبان فارسی و روسی و ایجاد تشکیلات لازم برای بروز رسانی اطلاعات بازرگانی
کوشش در جهت شناخت بازار روسیه برای فعالان اقتصادی ایران و شناساندن بازار ایران برای فعالان اقتصادی روسیه
برگزاری نمایشگاههای تجاری ایران در روسیه و روسیه در ایران
برگزاری همایشهای علمی برای آسیب شناسی روابط تجاری و یافتن راههای برون رفت از موانع، محدودیتها و دشواریهای موجود
کوشش
در جهت فعال سازی کریدور ترانزیت شمال- جنوب با آماده سازی بنادر روسیه
جهت همکاری و هماهنگی با کشتی رانی جمهوری اسلامی ایران در دریای خزر
تسهیل
و پیگیری تکمیل راه آهن قزوین-رشت-انزلی-آستارا برای آماده سازی مبادلات
ریلی ایران- جمهوری آذربایجان- روسیه در چارچوب کریدور ترانزیتی شمال- جنوب
برگزاری
نشستهایی برای برقراری خطوط پروازی بین ایران با برخی از جمهوریهای روسیه
از جمله منطقه ولگا(تاتارستان)، قفقاز شمالی(داغستان)، منطقه
سیبری(نووسیبیرسک) و اورال (چلیابینسک) و برنامه ریزی در جهت مبادلات
اقتصادی این مناطق با استانهای ایران از جمله خراسان شمالی، آذربایجان
شرقی، اصفهان، خوزستان و فارس
فعال سازی دفتر واردات و صادرات در مرز داغستان برای راهنمایی کامیونهای ایرانی و روسی حامل بار
دکتر بهرام امیراحمدیان - عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
منبع: ایراس
